'डंकर्क'
मधून यशस्वी माघार - 'ऑपरेशन डायनॅमो'
'भविष्यात विजयश्री खेचून आणायची असेल तर कधी कधी प्रसंगी माघारही
घ्यावी लागते' हे व्यावहारिक सत्य दुसऱ्या महायुद्धात ब्रिटिशांनी योजलेल्या 'ऑपरेशन
डायनॅमो' मुळे पुन्हा एकदा सिद्ध झाले. युद्ध भूमी सोडून मागे पलायन करणे किंवा माघार
घेणे ही काही अभिमानाची किंवा आवर्जून सांगण्यासारखी गोष्ट नव्हे. पण कधी कधी युद्धभूमीवरून
एक पाउल माघारी घेणे मुत्सद्दीपणाचे ठरते. इतिहासात अशी अनेक उदाहरणे आहेत. ब्रिटिश
सेनेच्या दुसऱ्या महायुद्धातील फ्रान्समधील डंकर्क शहराच्या किनारपट्टीवरून घेतलेल्या
माघारीचा रंजक इतिहास त्यापैकीच एक ! ब्रिटिशांच्या
या ऐतिहासिक माघारीची कहाणी अतिशय रंजक, अद्भुत आणि हृदयाचे ठोके वाढवणारी आहे.
एप्रिल १९४० पर्यंत हिटलरने हॉलंड आणि बेल्जीयम मधील लढाई जिंकून,
उत्तरेकडून फ्रान्सच्या दिशेने आपल्या सैन्याचा रेटा वाढवला होता. जर्मनीतून म्यूस
खाडी आणि अर्देन्स चे जंगल ओलांडत फ्रान्सच्या सीमेवर असलेल्या सेडान शहराच्या दिशेने
जर्मन सेनेने मुसंडी मारली होती. या बाजूने जर्मन सैन्याचा लोंढा पुढे येईल याची यत्किंचितही
कल्पना नसलेले ब्रिटिशांचे आणि फ्रान्सचे सैन्य काहीसे बेसावध होते. शिवाय संख्येनेही
ते कमी होते. त्यामुळे तिथे झालेल्या धुमश्चक्रीत दोस्त राष्ट्रांच्या फळीत सेडान येथे
मोठे खिंडार पडले आणि मोहोळातून माश्या सुटाव्यात त्याप्रमाणे जर्मन चिलखती सैन्य फ्रान्सचा
प्रदेश जिंकत इंग्लिश खाडीच्या दिशेने झेपावत होते. हिटलरचे आक्रमक सेनानी गुडेरिन,
जनरल कुचलेर आणि जनरल मॅनस्टीन यांनी तीनही बाजूंनी ब्रिटिश आणि फ्रेंच फौजांना कोंडीत
पकडले.. आता सुटकेचा एकच मार्ग उरला होता तो म्हणजे फ्रांसच्या इंग्लिश खाडीवरचा अंदाजे
दहा मैल लांबीचा ‘डंकर्क’चा सागरी किनारा...
नुकतेच पंतप्रधानपदाची जबाबदारी अंगावर पडलेले सहासष्ट वर्षाचे युध्दधुरंधर
‘विस्टन चर्चिल’ डंकर्क मध्ये ओढवलेल्या संकटाने चक्रावले. चाणाक्ष चर्चिल यांच्या
लक्षात आले की आता ब्रिटिश सैन्याने माघार घेतली नाही तर आपले कंबरडेच मोडेल. पुढे
भविष्यात जर विजय मिळवायचा असेल तर आता डंकर्क मधून माघार घ्यावीच लागेल. त्यांनी तातडीने
आपल्या सैन्याच्या माघारीची योजना आखली. 'ऑपरेशन
डायनॅमो' असे ब्रिटिश आणि फ्रेंच फौजांना डंकर्क मधून बाहेर काढण्याच्या योजनेचे
परवलीचे नामकरण करण्यात आले. तातडीने ८५० ब्रिटिश जहाजांचा ताफा या योजने अंतर्गत तैनात
करण्यात आला, आणि डंकर्क च्या बंदरातुन ब्रिटिशांची आरमारी दले झपाट्याने जहाजे भरभरून
ब्रिटिश आणि फ्रेंच सैनिकांना बाहेर काढू लागली. २७ ते ३० मे या चार दिवसात जवळजवळ
दीड लाख ब्रिटिश सैन्य डंकर्क मधून निसटले आणि इंग्लिश खाडीतून इंग्लंड च्या किनाऱ्यावर
सुखरूप पोहोचले. पण ३० मे ला या 'ऑपरेशन डायनॅमो' चा सुगावा जर्मनांना लागला.
मग जर्मनीच्या लुफ्तवाफ या वायुदलाच्या लढाऊ विमानांनी डंकर्कच्या
समुद्रातून माघार घेणाऱ्या सैन्याच्या जहाजांवर आकाशातून हल्ले करायला सुरवात केली.
ब्रिटिश आरमाराच्या ८५० पैकी २४३ जहाजे जर्मनांनी बुडवली. यात असंख्य ब्रिटिश सैनिकांना
वीरमरण आले. लुफ्तवाफचा सामना करण्यासाठी ब्रिटिश विमाने देखील आकाशात झेपावली. १ जून
१९४९ या दिवशी डंकर्कच्या आकाशात मोठे रणकंदन झाले. जवळ जवळ ३० विमाने ब्रिटिशांची
तर तेव्हडीच विमाने जर्मनांनी गमावली. आकाशातील या रणधुमाळीच्या पार्श्वभूमीवर खालून
समुद्रातून अक्षरशः जीव मुठीत धरून ब्रिटिश सैन्य पळ काढत होते. आता प्रत्यक्ष डंकर्कच्या
भूमीवर युद्ध सुरु झाले होते. जर्मन सेना सर्व बाजूंनी पुढे सरकल्या होत्या. इकडे डंकर्कच्या
किनाऱ्यावरून ब्रिटीश सैन्याचे पलायन सुरूच होते.
'ऑपरेशन डायनॅमो' या ब्रिटीश सरकारच्या योजनेतील ब्रिटीश आरमाराची
कामगिरी फार महत्वाची होती, पण त्याबरोबर छोट्या छोट्या ब्रिटीश मच्छिमार नौकांचे योगदान
खुप मोठे होते. लाखो सैनिकांना डंकर्क मधुन परत आणण्यासाठी स्थानिक मच्छिमारांना एकत्र
करणे हे काही सोपे काम नव्हते. पण तात्कालीन ब्रिटीश पंतप्रधान विस्टन चर्चिल यांनी
हे आव्हान स्वीकारले. आपल्या देशाच्या सैनिकांना सोडवण्यासाठी शेकडो सर्वसामान्य देशप्रेमी
मच्छिमारांनी आपल्या होड्या, गलबतं बेधडक सागरात लोटल्या. जर्मन विमानांचे आकाशातुन
होणारे हल्ले चुकवत चुकवत या सामान्य मच्छिमारांनी लाखो सैनिकांना आपल्या देशाच्या
किनाऱ्यावर सुखरूप आणुन सोडले. ‘माघार घेणाऱ्या ब्रिटिश सैन्याला नेस्तनाबुत करा’ असा
हिटलरचा आदेश येईपर्यंत चार दिवसात तीन लाखाहुन अधिक ब्रिटिश सैनिक आपापल्या घरी पोहोचले
होते.
४ मे पर्यंत तब्बल साडेतीन लाख सैनिक ब्रिटीश आरमाराने बाहेर काढले
खरे, पण त्यांचे रणगाडे, दारुगोळा, शस्त्रास्त्रे जर्मनांच्या हातात पडली होती.
पण
काहीका असेना पुढील युद्धासाठी आवश्यक असलेले साडेतीन लाख सैनिकांचे मनुष्यबळ वाचवण्यात
इंग्लडचे विस्टन चर्चिल यशस्वी झाले होते. ह्या डंकर्कच्या यशस्वी माघारीचे रूपांतर
पुढे ब्रिटिशांच्या विजयश्रीत झाले.
‘ऑपरेशन डायनॅमो’च्या याच रणधुमाळीवर आधारीत जुलै २०१७ मध्ये ‘क्रिस्तोफर
नोलान’ या दिग्दर्शकाने 'डंकर्क' नावाचा
अफाट युध्दपट पडद्यावर आणला. नोलानचे इन्सेप्शन, इंटरस्टोलर, बॅटमन, दि डार्क नाईट,
मॅन ऑफ दि स्टील असे एकसे एक सुपरहीट चित्रपट पूर्वीच पडद्यावर धुमाकुळ घालुन गेलेत.
पण त्याचा 'डंकर्क' हा अफलातुन युद्धपट आपल्याला प्रत्यक्ष युद्धाचा अनुभव देतो. हा
चित्रपट अवघ्या ११० मिनिटांचा... पण युद्धचा थरार देऊन जाणारा.
.
तसं पाहीलं तर या चित्रपटाला कथा अशी नाही. डंकर्क मधे इतिहासात
घडलेल्या काही घटनांची ही साखळी आहे. ब्रिटीश सैनिकांनी युद्धाच्या दरम्यान पराभवाच्या
छायेत जिवंत राहण्यासाठी जीव तोडुन केलेल्या प्रयत्नांचे यात थरारक चित्रण आहे. पाठीमागुन
जर्मन सैन्याचा रेटा, आकाशातुन लुफ्तवाफ या जर्मन वायुदलाच्या विमानांमधुन होणारा बॉंम्ब
वर्षाव आणि समोर इंग्लिश खाडीचा आक्राळ विक्राळ समुद्र अशा कोंडीत सापडलेल्या ब्रिटीश
सैन्याची झालेली फरपट हीच या चित्रपटाची कथा म्हणता येईल. संवादाचा कमीत कमी वापर हे
या चित्रपटाचे आणखीन एक वैशिष्ट्य म्हणता येईल. त्यामुळेच की काय 'डंकर्क' अधिक प्रभावशाली
झालेला आहे. दुसऱ्या महायुद्धादरम्यान घडलेल्या ‘ऑपरेशन डायनॅमो’ ची माहीती आधी समजाउन
घेऊन चित्रपट पाहीला तर चित्रपटाचा आनंद अधिक लुटता येइल. क्रिस्तोफर नोलाननं हा चित्रपट
ऐतिहासिक घटनांचा वेध घेताना, तो अतिशय कलात्मक
पद्धतीने पेश केला आहे.
या ऑपरेशन डायनॅमो मुळे जे साडेतीन लाख ब्रिटीश सैनिक डंकर्क किनाऱ्यावरून
यशश्री माघार घेऊन परत आले ते जनमानसात हिरो झाले. पण जवळ जवळ ४० हजार ब्रिटीश आणि
तेव्हडेच फ्रेंच सैनिक जर्मनांच्या तावडीत सापडले. जर्मन सैन्याने या युद्ध कैद्यांचे
अतोनात हाल केले. तथापी डंकर्कच्या कचाट्यातुन सोडवलेल्या आपल्या सैन्याच्या जोरावर
हिटलर विरुद्धचे अंतिम युद्ध चर्चिल ने अखेर जिंकलेच…
राजीव जतकर.
