थरकाप करणारा इतिहास - पॉम्पे (पोम्पाई)
दि. ६ : दक्षिण इटलीमधील नेपल्स (स्थानिक नाव नापोली) पासून ४० मिनिटात रेल्वेने पोम्पेइ या २००० वर्षापूर्वीच्या आणि अचानक २५० वर्षापूर्वी शोध लागलेल्या शहरामध्ये आम्ही आज गेलो. पोम्पाई उर्फ पॉम्पे ला जाण्यासाठी आम्ही नेपल्स च्या रेल्वे स्टेशनवर आलो. पॉम्पे चे तिकीट काढून आम्ही प्रवासास सुरवात केली. प्रवासात सुरवातीपासून व्हेसुव्हियस हा ज्वालामुखी पर्वत सतत दिसत होता. हाच तो भयंकर, प्रलयंकारी भयानक पर्वत ज्याने पॉम्पे आणि व्हर्क्युलियम या शहरांमध्ये २००० वर्षांपूर्वी मृत्यूचे तांडव मांडले होते. काहीश्या गूढ दिसणाऱ्या या दैत्याकडे बघत बघत आम्ही प्रवास करत होतो. तेव्हढ्यात दोन तरुण मधल्या एका स्टेशन वर आमच्या डब्यात चढले. त्यापैकी एकाच्या हातात अकॉर्डियन आणि दुसऱ्याच्या हातात आपल्याकडील डफा सारखे दिसणारे तालवाद्य होते. दोघेही अतिशय सुंदरतेने व सहजतेने वाद्ये वाजवून प्रवाशांची करमणूक करीत होते. काही प्रवासी खुश होऊन त्यांना पैसे देत होते. आमचाही वेळ चान जात होता. कुठल्याशा मधल्याच स्टेशन वर हे दोघे गाडीतून उतरले. साधारणपणे दीड तासाने आम्ही पॉम्पे स्टेशनवर उतरलो.
पॉम्पे स्टेशन वर समोरच एक मोठा लांबलचक रस्ता होता. त्याच्या दोन्ही बाजूना स्मरणवस्तू , चित्रे, फोटो, पुतळे, कपडे, भेटकार्डे, वगै. वस्तूंनी गच्च भरलेली दुकाने होती. मोठ्या मोठ्या पिवळ्याधमक लिंबाच्या (इड्लींबू ) रसाची, सरबताची दुकाने लक्ष वेधून घेत होती. काही ठिकाणी संत्र्याच्या रसाची दुकानेही होती. जाळीदार पिशव्यातून फळे टांगून ठेवली होती. उन्हाच तडाखा होताच ! पर्यटकांची या दुकानामध्ये झुंबड उडाली होती. आम्हीही लिंबाचा रस घेऊन पॉम्पे च्या वेशी कडे उत्सुकतेने वळलो.
पॉम्पे च्या वेशी वर आम्ही उभे होतो. माझ्या मनात विचारांचे काहूर माजले होते. पलीकडच्या बाजूला वरून टवका उडालेला व्हेसुव्हियस पर्वत दिसत होता. पॉम्पे बघण्या साठी मी अधीर झालो होतो. पॉम्पे मध्ये जाण्यासाठी १० युरो तिकीट होते. आम्ही एका मोठ्या रांगेत उभे राहिलो. रांगेत उभे असताना एक मध्यमवयीन स्पानिश बाई माझ्याशी काहीतरी बोलायला लागल्या. मी इंग्रजीतून त्यांना सांगितले कि मला स्पानिश येत नाही, तुम्ही इंग्रजीत बोला. दुर्दैवाने त्यांना इंग्रजी येत नव्हते. माझ्या मागे रांगेत उभ्या असलेल्या हर्षवर्धनच्या हा गोंधळ लक्षात आला. त्याला स्पानिश भाषा उत्तम येत असल्याने त्याने पुढे होवून प्रश्न सोडवला. थोडा वेळ मला टेन्शन आले होते. हा उडालेला गोंधळ म्हणजे एक मजेशीर अनुभव होता. रांगेतून पॉम्पे च्या वेशीच्या आतील शहराचे भग्नावशेष थोडे थोडे दिसत होते. इथे पूरातत्व खात्याने गाईड ची चांगली व्यवस्था केलेली होती. इथे हा ‘फोन गाईड’ नावाचा एक छान प्रकार होता. एक हेड फोन कानाला लावायचा व हातातल्या रिमोट कंट्रोल वरील दाबायचे कि आगदी तुमच्या कानात ह्यातील गाईड पार्श्व संगीतासह सर्व माहिती सांगायचा. आपण ज्या ठिकाणी जाऊ तेथील दर्शनी भागावर एक नंबर दिसायचा, रिमोट कंट्रोल वर हा नंबर दाबला कि त्या स्थळाची माहिती सुरु… आम्ही काही पैसे भरून 'फोन गाईड' घेतला.
हेडफोन मधील गाईड चे शब्द आणि त्या मागे ऐकू येणाऱ्या भूकंपाच्या गडागडाच्या पार्श्व संगीताचा आवाज माझ्या कानात तप्त लाव्हारसाप्रमाणे शिरू लागला. माझ्या हेडफोन मधील गाईड त्याच्या धीरगंभीर आवाजात मला सांगत होता.…
'पॉम्पे' चा पूर्व इतिहास खूपच प्राचीन आहे. इसवी सनापूर्वी जवळ जवळ आठ शतकं इटलीच्या मूळ रहिवाशांनी पॉम्पे हे शहर वसवलं. या नगराच्या विशिष्ठ भौगोलिक परिस्थितीमुळे एक सुरक्षित बंदर आणि व्यापारी केंद्र म्हणून त्याची भरभराट झाली. संपत्तीच्या लालसेने स्वाभाविकच पॉम्पे वर अनेक आक्रमणे झाली. प्रथम ग्रीकांनी पोम्पे जिंकले. त्यानंतर दोनशे वर्षांनी 'एत्रुस्कन' लोकांनी पॉम्पे वर ताबा मिळवून सत्ता गाजवली. आणखी शतकभरात सॅमनाईट लोक इथे आले. या काळात मात्र पॉम्पे ची सर्वात जास्त भरभराट झाली. इसवी सनापूर्वी तीनशे वर्ष रोमन लोकांनी पॉम्पे जिंकले आणि मग पुढील काळात पुढील तीन चार शतकात इथले रहिवासी हळू हळू रोमन बनून गेले. येथील जमीन अतिशय सुपीक असल्याने शेतीचे उत्पादन चांगले होत असे. समुद्रही जवळ असल्याने शेतमालाचा व्यापारही व्यापार जोरात होत असे. त्यामुळे पॉम्पे हे सधन व समृद्ध लोकाचे शहर म्हणून ओळखले जाऊ लागले होते.
व्हेसुव्हियस पर्वताच्या छायेत असलेल्या व सर्वात जवळ असलेल्या शहरातील म्हणजे पॉम्पे, हर्क्युलीयम व त्या भागातील इतरही खेड्यापाड्यातून राहत असलेल्या लोकांना तसे छोटे मोठे भूकंप नेहेमीच जाणवायचे. येथील लोकांना भूकंपाची सवयच होती. इसवीसन ६२ मध्ये एक मोठा भूकंप इथल्या लोकांनी अनुभवला होता. त्यावेळी पॉम्पे मध्ये प्रचंड पडझड झाली होती. पण तो नुसताच भूकंप होता. त्यामुळे तिथल्या रहिवाश्यांनी पुन्हा घरे, इमारती, बाजारपेठा बांधल्या व पुन्हा जनजीवन सुरु झाले होते. पण त्यानंतर १७ वर्षांनी पुन्हा दुसरी आपत्ती पॉम्पे वर कोसळली. या आपत्तीने मात्र पॉम्पे होत्याचे नव्हते झाले. पॉम्पे बरोबरच जवळच असलेले हर्क्युलियम नावाचे शहरही नष्ट झाले. पॉम्पेवासीयांच्या दृष्टीने व्हेसुव्हियस हा पर्वत एखाद्या पोषणकर्त्या पित्यासमान, धीरगंभीर पणे त्यांच्या पाठीशी उभा होता. कारण या व्हेसुव्हियस वरील पर्वतावरील जमीन अतिशय सुपीक होती. त्यामुळे आगदी वर पर्यंत द्राक्षांची लागवड त्यावर व्हायची. त्या द्राक्षांपासून तयार होणारी व्हेसुव्हिनम नावाची वाइन इथली खासियत होती. या वाइन चा मोठा व्यापार येथून चाले. येथील लोक या पोषणकर्त्या व्हेसुव्हियस पर्वताची पूजा करायचे. पण या पोषणकर्त्या देवासमान पित्यानेच घात केला, तो काळा दिवस होता २४ ऑगस्ट ७९.
मला असा प्रश्न पडला कि २००० वर्षापूर्वीची इतक्या तपशीलवार अशी हि माहिती आत्ता कशीकाय उपलब्ध असू शकते? माझ्या फोन गाईडला जणू ला ह्या प्रश्नाची अपेक्षाच असावी. फोन गाईड पुढे सांगू लागला…
खाडी पलीकडे नेपल्स शहराच्या जवळील 'मिसेनो' एका गावातील लोक दूरवरून हे भयानक दृश्य पाहत होते. आयुष्यात प्रथमच असली काहीतरी अर्तक्य, अविश्वसनिय घटना ते बघत असावेत. या मिसानो गावात 'प्लिनी' नावाचा एक वयस्क गृहस्थ राहत होता. हा नेपल्स राज्याच्या समुद्री आरमाराचा एक जबाबदार अधिकारी होता. त्याच्या लक्षात आले कि पॉम्पे आणि व्हर्क्युलियम हि शहरे धोक्यात आहेत. तो आपल्या सहकार्यांना बरोबर घेऊन जहाजातून आवश्यक ते मदतीचे समान घेऊन व्हर्क्युलियम आणि पॉम्पे कडे निघाला. परंतु ज्वालामुखीच्या उद्रेकामुळे व भूकंपामुळे समुद्रात त्सुनामी सारख्या मोठ्या लाटा निर्माण झाल्या होत्या. विजांचा प्रचंड कडकडाट सुरु होताच. समुद्रात भीषण वादळ आले आणि या वादळात प्लिनी आणि त्याच्या सहकार्यांचा दुर्दैवी अंत झाला. या प्लिनी चा एक १७ वर्षाचा दत्तक मुलगा होता. ज्याला 'धाकटा प्लिनी' असे म्हणत. धाकटा प्लिनी आणि त्याची आई देखील हे निसर्गाचे तांडव विस्फारलेल्या नजरेने बघत होते. या भयंकर घटनेचे हुबेहूब वर्णन असलेली दोन पत्रे धाकट्या प्लीनीने रोमन इतिहासकार 'टॅसीटस' याला लिहिली. ती आजही उपलब्ध आहेत. त्यामुळे आपल्याला ह्या घटनेची तपशीलवार माहिती मिळते. हि पत्रे इतिहासातील लेखी व विश्वासार्ह पुरावा मानली जातात.
जवळ जवळ तीन दिवस आणि तीन रात्री निसर्गाचे हे तांडव चालल्यानंतर व्हेस्युव्हियस पर्वत शांत झाला. सगळीकडे स्मशान शांतता पसरली. पॉम्पे आणि हर्क्युलीयम या शहरांसह आजूबाजूचा तीस चाळीस किलोमीटर चा परिसर बेचिराख झाला. कोणताही जिवंत प्राणी अथवा झाडे या प्रदेशात शिल्लक राहिली नाहीत. या सर्व प्रदेशावर जणू मृत्यूने राखेचे आणि लाव्हारसाचे जाड पांघरूणच घातले होते. या प्रदेशावर पुढे अनेक शतके (जवळजवळ सात शतके म्हणजे १७०० वर्ष) मृत्यूची काळझोप टिकली. बाकीच्या प्रदेशात पुन्हा वस्ती झाली, पण हि जागा शापित समजून लोक पॉम्पे पासून लांबच राहिले, आणि नंतर हि घटना काळाच्या ओघात विसरूनही गेली.
पोम्पेइ च्या या विनाशा नंतर जवळ जवळ १७०० वर्षे पॉम्पे जमिनीत गाडलेल्या अवस्थेत होते. या विभागातल्या काही सुधारणा करण्यासाठी एक बोगदा करण्याचे काम सुरु असताना येथे काही शिलालेख सापडले. पण खाली एखादे संपूर्ण शहरच असेल याची कुणालाच कल्पना नव्हती. १७४८ साली खरे मोठ्या प्रमाणात उत्खादन करताना पॉम्पे हे शहर सापडले. हे खोदकाम करताना खूप काळजीपूर्वक करावे लागते. हे उत्खादानाचे काम अजूनही चालू आहे. म्हणजे २५० ते ३०० वर्षे अव्याहतपणे व काळजीपूर्वक काम करणाऱ्या पुराणवस्तू संशोधन खातातल्या लोकांच्या चिकाटीची आपण केवळ कल्पनाच करू शकतो.
आज माझे बऱ्याच वर्षापासुनचे स्वप्न पूर्ण झाले. लहानपणापासून मी ह्या पॉम्पे बद्दल ऐकून होतो. माझा वास्तुशिल्पी भाऊ शरद पॉम्पे बद्दल बऱ्याच वेळा सांगायचा. खूप उत्सुकता होती पॉम्पे बघायची. माझ्या वास्तुशिल्पी मुलाने हर्षवर्धन ने आम्हाला आज पॉम्पे सर्व बारीकसारीक माहिती देत दाखवले.
आमच्या दक्षिण इटलीच्या सफरीमध्ये पॉम्पे च्या २००० वर्षापूर्वीच्या इतिहासातून बाहेर पडणे सोपे नव्हते. ज्या दिवशी व्हेसुवियस ज्वालामुखीचा विनाशकारी उद्रेक झाला त्या दिवशी नेमके काय काय घडले असेल, इथे लोकांची पळापळ, स्त्रिया, मुलांचे आक्रोश ऐकू येत असणार. विचार करता करता मन सुन्न होते. २००० वर्षापूर्वी वातावरण कसे असेल? शरीराबरोबर मनही थकले.... रात्री उशिरापर्यंत झोप लागली नाही...
- या थरारक इतिहासावरील एक अतिशय सुंदर डॉक्युमेंटरी फिल्म (Pompeii: The Last Day (BBC) - YouTube) यु ट्यूब वर उपलब्ध आहे ती वाचकांनी जरूर बघावी म्हणजे त्य वेळी नक्की काय झाले असावे याचा अंदाज येईल.
